Tweehonderd jaar geleden werd Karl Marx in Trier geboren. Hij is vooral bekend door zijn zilverwitte, patriarchale baard en zijn markante kop. Marx heeft nog een tijdje in Brussel gewoond. Hij verbleef er o.a. in het pension Le Bois Sauvage op het Sint-Goedeleplein. Tijdens zijn verblijf in onze hoofdstad schreef hij o.a. Het Communistisch Manifest, met als iconische slagzin: “Proletari ërs aller landen, verenigt u!” De beroemde beginregel van dit Manifest luidt: “Een spook waart door Europa — het spook van het communisme.”
Het paradijs op Aarde
Marx kennen we vooral dankzij zijn ‘meerwaardetheorie’ en ‘de klassenstrijd’. Hij voorspelde het einde van het kapitalisme en de geboorte van ‘de klasseloze maatschappij’ op aarde… nadat we de fase van ‘de dictatuur van het proletariaat’ hadden doorlopen. Dan pas ligt de hoorn des overvloeds voor het grijpen. Marxisme is de seculiere versie van het christendom. De terugkeer van Jezus staat eveneens in de sterren geschreven. Na een grondige afrekening met zondaars, tollenaars en huichelaars wordt het paradijs op Aarde ingericht. Johannes van Patmos — de schrijver van het boek Openbaringen — heeft de volmaakte finale van het Manifest verschaft: “De samenleving splijt in twee lijnrecht tegenover elkaar staande kampen. Er vindt een eindstrijd plaats. Rome valt. Aan de onderdrukten wordt recht gedaan. De onderdrukkers worden berecht. Het einde der geschiedenis is daar.” Marx haalde zijn mosterd uit de Bijbel.
Uiteraard dienen we te kijken naar de maatschappelijke context, waarin Marx rondwaarde. Zijn idee ën schoten wortel in de mensonterende verpauperde samenleving van de negentiende eeuw. In een rapport — verschenen in 1845 — getuigt Edwin Chadwick dat de gemiddelde levensduur van de mannen in Manchester zeventien jaar bedroeg en dat slechts de helft van de baby’s ouder werd dan vijf jaar. “Straten fungeerden als open riolen, vochtige arbeidershuisjes met schimmel op de muren, rottend voedsel en ongeremde dronkenschap toonden aan dat de Britse arbeiders alle redenen hadden voor hun onvrede.”
Tientallen miljoenen slachtoffers
Marx heeft een enorme invloed op de geschiedenis gehad, al neemt zijn relevantie gestaag af. Regimes die zich op zijn denken beriepen, maakten tientallen miljoenen slachtoffers. In plaats van een herverdeling van de rijkdom bracht het communisme/socialisme armoede, dictatuur en oorlog. Zijn voorspelling als zou het kapitalisme instorten is niet uitgekomen. En hoewel de werkende klasse nog een stevige emancipatie kan gebruiken, is haar toestand in vergelijking met de negentiende eeuw heel erg verbeterd.
De maatschappij van Marx is de onze niet. De klimaatcrisis, kunstmatige intelligentie, biotechniek, geo-engineering, de algoritmisering, het internet, de multiculturele spanningen… wat heeft Marx ons daarover te vertellen? Heeft Marx ons überhaupt nog iets te vertellen? Kunnen we hem niet catalogiseren onder de rubriek ‘Schadelijk profetisch denken’ of ‘economische wichelarij’? Toch blijft Marx actueel. Niet zijn denken, maar wel als toetssteen.
Kritisch denken
Het is steeds weer ontstellend vast te stellen hoezeer het utopisch denken heel wat intellectuelen kan bedwelmen. “Marxisme is opium voor intellectuelen”, zei Raymond Aron. De Franse filosoof Jean-Paul Sartre bleef het Sovjetsysteem — ondanks schokkende getuigenissen van Chroesjtsjov over de immense terreurdaden van Stalin — hardnekkig verdedigen. Hij omschreef de USSR als de communistische heilstaat. Dit soort dwalingen kennen we tot op vandaag.
Het is daarom belangrijk dat we ons steeds kritisch blijven opstellen tegenover gezagsdragers, opiniemakers en valse profeten. Als burger is het onze plicht om ons te moeien met het beleid van dit land en het niet over te laten aan beroepspolitici of listige visionairen. Het is van belang om steeds weer kritische vragen te stellen, alternatieven te onderzoeken en de beleidsmakers steeds opnieuw te bevragen. De burger moet zich wapenen tegen valse bespiegelingen en zouteloze praatjes door zich in eerste instantie kritisch op te stellen tegenover het beleid van de gemeente en de stad. Niet door enkel om de zes jaar enthousiast naar de stembus te trekken, maar door actief deel te nemen aan het beslissingsproces op stedelijk en gemeentelijk niveau. Door ons steeds weer kritisch te engageren, blijft ons democratie springlevend. Marx is dood, zijn idee ën terminaal, ons democratisch engagement bruisend.
Julien Borremans