Op 22 februari zal het 20 jaar geleden zijn dat Eskimopater Franz Van de Velde (1909 – 2002) overleed. Hij leefde ruim een halve eeuw bij de Eskimo’s in Pelly Bay, zo’n 350 km boven de poolcirkel. De Eskimo’s probeerden bij de kennismaking zijn naam uit te spreken, dat lukte maar niet en Van de Velde werd ‘Ataata Vinivi’. Wat bezielde hem eigenlijk om ruim een halve eeuw bij de Eskimo’s te gaan leven? Ja, waarom trekt een missionaris naar een gebied boven de poolcirkel, terwijl hij even goed kon kiezen voor het warme, zonnige Congo bijvoorbeeld? Zijn koppigheid zeker, het avontuurlijke sprak hem al van jongs af aan. Een leven van altijd doorgaan, nooit plooien. Een karaktertrek van de familie Van de Velde van Landskouter.
Pater Van de Velde werd aanbeden door de Eskimo’s. Hij was de Godfather van de Inuit. Ataata Vinini, werd één van hen. Volg even mee, we overvliegen zijn activiteiten. Hij was naast missionaris ook verpleegkundige, tandarts, dokter, verloskundige, jager, visser, bouwer, onderwijzer, sociaal werker,…Bij zijn afscheid in 1986 klonk ‘Taawaawutik Ataata Vinivi’, ‘Kom goed aan in uw verre land’. Bij zijn terugkeer naar Landskouter waren zijn eerste woorden: ‘Die regen hier, da’s verschrikkelijk’. Een levende legende, dat was pater Franz Van de Velde.
Franz Van de Velde was apetrots op zijn kerkje, gebouwd met rotsblokken, in de ijsvlakte in het hoge noorden van Canada. Hij had graag bij de Eskimo’s gebleven, en er zelfs begraven worden. Zijn gezondheid ging achteruit, een heup die niet meer meewilde, hij besloot terug te keren naar zijn geboortedorp Landskouter. Hij lag ook aan de basis van het Eskimomuseum in Churchill (Manitoba, Canada). Dankzij pater Van de Velde werden in 1984 precies 333 door de Inuit benoemde geografische plaatsnamen en gebruiken officieel erkend door de Canadese regering. En of hij daar fier op was. Een bekroning voor zijn lange loopbaan in een ijskoud gebied boven de poolcirkel. Pater Franz Van de Velde was kwaad op de Canadese overheid, die probeerde jaren de Eskimo’s van hun zeden en tradities weg te jagen. Die snode plannen staan letterlijk en figuurlijk mijlenver van de nobele inborst van de Eskimo’s zelf. ‘Het zijn mensen met veel doorzettingsvermogen en vastberadenheid. Een spijtige zaak’, aldus pater Van de Velde. Bij hem heerste een diep onbegrip over de houding van de Canadese regering. ‘Ze lijken niet te snappen dat Eskimo’s fundamenteel anders zijn, ze slagen er niet in de Inuit-samenleving te doorgronden’, zei pater Van de Velde daarover.
Pelly Bay
Hoe het begon. In 1937 is het zover, pater Van de Velde trekt naar Pelly Bay, zo’n 350 km boven de poolcirkel. De tocht duurde bijna 11 maanden. In Pelly Bay (haal er eens uw atlas bij) verblijft hij 28 jaar. Na een ziekte moet hij het kalmer aandoen, hij krijgt een minder zware post in Iglulik (schiereiland Melville) en nadien van 1966 tot 1986 komt hij terecht in een heus Eskimoland Hall Beach (hier stel je je gewoon geen echt beach voor). De eerste 30 jaar, hij maakte nog het echte Eskimoleven mee met iglo’s, de hondensleeën, primitief gerei voor de jacht en de visvangst. Ze leefden verspreid en trokken voortdurend rond op zoek naar voedsel. Ze verhuisden vaak naar andere jachtgebieden, pater Franz alias Ataata Vinivi volgde hen meermaals. Hij werd Eskimo met de Eskimo’s. De kampen verplaatsten zich met de seizoenen, pater Van de Velde kende op den duur hun trek en wist waar ze verbleven. Hier en daar moest een kind gedoopt worden, een huwelijk vertrokken, een zwaar zieke bijstaan. Pater Van de Velde zat ginder in een bisdom dat zo groot was als Europa, met een 13 tal missieposten met één priester. Maar Eskimo’s hebben altijd moeten vechten om te overleven. Maar toen kwam de tijd dat de Canadese regering zich ging bemoeien met het leven en welzijn van de Eskimo’s. Tot grote ergernis van pater Van de Velde. Hij zag het met lede ogen aan. Ze werden in dorpen ondergebracht, hun tradities geraakten in de verdrukking. ‘De gevolgen van die maatregel waren niet min: waar iedereen de handen vol had met de jacht en het zoeken naar levensmiddelen, zitten de Eskimo’s zich te vervelen in de ‘camps’. ‘Ze zitten te ver van hun jachtgebieden om daarin tijdverdrijf te vinden, het enige wat hen bezighoudt is beeldhouwwerk en houtsnijwerk. Het zijn echte kunstenaars. Maar ik denk dat er geen terugkeer meer mogelijk is. Wel is er een groot voordeel, vroeger lag de kindersterfte bij de Eskimo’s heel hoog, wat kan je in een iglo beginnen tegen een longontsteking, alleen de sterksten overleefden’, zei pater Van de Velde daarover.Maar wat heeft die mensen indertijd aangezet om in onherbergzame omstandigheden in gebieden te gaan wonen en leven en vanwaar ze eigenlijk afkomstig zijn? ‘De Eskimotaal moet zowat de oudste taal ter wereld zijn die nog actief gebruikt wordt, maar vanwaar ze komt heeft nog niemand kunnen achterhalen. Ik ben ervan overtuigd dat de Eskimo’s verwant zijn met de Oosterse volkeren: hun fysiek, hun huidskleur, hun mentaliteit, hun denkwereld,…dat leunt allemaal sterk aan bij de Oosterse culturen en in hun taal zijn er ook punten van overeenkomst. Maar wat ze naar die ijsvlakten gedreven heeft’, weet niemand. Extreme koude, gezellig is het niet.
Franz (met Z)
Franz Van de Velde (Landskouter, ° 28 november 1909 , + Lemberge, 22 februari 2002), werd bijna 93 jaar en was de zoon van burgemeester en jeneverstoker Arthur Van de Velde en Gabriëlla Lanens. Zijn geboortenaam was Frans (met s), maar Van de Velde had tijdens de Vlaamse ontvoogding, een weerzin gekregen aan alles wat Frans was, hij begon zijn voornaam met FranZ (met z dus) te schrijven. Aan de kerk van Landskouter staat een monument van pater Franz Van de Velde. In een blok Balegemse steen is zijn Vlaamse kop rondom in de wol van een pelsen kap, zijn opvallende baard en een Eskimo gehouwen. Het beeld werd plechtig onthuld in aanwezigheid van prinses Margriet van Nederland en haar man Pieter van Vollenhoven. Vanwaar die Nederlandse interesse? Pater Franz Van de Velde kreeg een uitnodiging om prinses Margriet samen met een Nederlandse antropoloog eens te bezoeken in Apeldoorn. Bleek dat ze een reis naar de Eskimo’s ondernomen hadden. Ze hadden heel wat filmmateriaal, ze wilden de film vertonen aan het Nederlandse publiek, maar niemand begreep wat de Eskimo’s vertelden. Dan maar iemand zoeken die het probleem kon oplossen. Via via kwam men uit in Vlaanderen, daar was een pater die de taal van de Eskimo’s kende. Na de film heeft de prinses opnieuw contact genomen met pater Franz Van de Velde, ze zei dat ze na de TV – film een blijvend document wou over de reis en het Eskimoleven. Een boek! Pater Franz Van de Velde zag daar tegen op, maar finaal bezorgde hij meer dan 1.000 bladzijden. Het boek werd met de hulp van schrijvers in logische hoofstukken gegoten. Het werd een fraai historisch boek met op de kaft de Eskimopater Franz Van de Velde. Een gans leven in dienst van de Canadese Eskimo’s. (mvdv, foto’s ddl)