Algemeen, 09/03/2017: Sinds begin 2016 zijn een vijfentwintigtal vrijwilligers aan de slag in de kerken van regio Denderland (Aalst, Denderleeuw, Erpe-Mere, Lede en Ninove). In kleine groepjes inventariseren zij alle religieuze- en erfgoedobjecten die zich in parochiekerken bevinden. In kader van de Week van de Vrijwilliger, zetten wij deze bijzondere mensen en het bijzonder erfgoed waarmee zij werken graag in de kijker.
Een jaar geleden plaatste Erfgoedcel Denderland, i.s.m. Provincie Oost-Vlaanderen een oproep. Personen met een hart voor (religieus) erfgoed, die tijd konden vrijmaken om wekelijks in een kerk te inventariseren, werden gevraagd zich te melden. De oproep kende onverhoopt veel succes, want meer dan 50 personen reageerden! Er volgde een eerste kennismaking, waarbij ze ook meer uitleg kregen over het project. De geïnteresseerden gaven zelf aan waar en wanneer men liefst wilde aan de slag gaan en daarmee werden heuse inventarisatieteams bijeen gepuzzeld.
Niet lang daarna werd er aarzelend, maar met veel enthousiasme met 4 groepjes in de eerste kerken gestart, onder begeleiding van de erfgoedcel en de religieus erfgoedconsulent van de provincie. Nu, een jaar later, zijn zij de geroutineerde experten! De vrijwilligers pakken minutieus alle ruimtes in de kerk waar ze aan het werk zijn aan en observeren alle objecten die zich in de ruimte bevinden. Ze meten de collectiestukken op en beschrijven ze. Soms zijn er oude inventarissen aanwezig. Dan wordt er getracht deze gegevens te verifi ëren of aan te vullen. Als er over het object nog niets geweten is, vraagt het object om wat meer zoekwerk. Tot slot wordt het voorwerp ook gefotografeerd. Het voorwerp als geheel wordt steeds aan de inventarisfiche toegevoegd, maar ook markante en bijzondere details worden vastgelegd op de gevoelige plaat. In de kleine teams vult iedereen elkaar aan.
Gedurende dit eerste jaar zijn al meer dan 2000 objecten geïnventariseerd en gefotografeerd. Het veldwerk in Sint-Martinuskerk te Erpe, de OLV Hemelvaartkerk te Herdersem, de Sint-Jozefkerk te Terjoden (Erembodegem), de Sint-Pietersbandenkerk te Erondegem en de Sint-Amanduskerk te Denderleeuw is ondertussen afgewerkt. Aan de Sint-Martinuskerk te Gijzegem, de OLV Hemelvaartkerk te Nieuwerkerken, de Sint-Paulusbekeringkerk te Ottergem en de Sint-Martinuskerk te Oordegem wordt momenteel hard gewerkt. En verschillende kerken staan alvast ingepland. Het is door de inzet van vele bereidwillige vrijwilligers dat we deze indrukwekkende lijst kunnen voorleggen. Maar het werk is nog lang niet af. Het lijstje met parochiekerken zonder actuele digitale inventaris is helaas nog veel langer. En de uitdagingen op vlak van religieus erfgoed zullen in de toekomst enkel groter worden.
In elke parochiekerk, groot of klein, vind je bijzondere collectiestukken. Tijdens het voorbije jaar kwamen ook in onze regio dergelijke collectiestukken naar boven. Enkele vrijwilligers stellen een collectiestuk voor, die omwille van één of andere manier is bijgebleven.
- Een heerlijke 18e eeuwse Zonnemonstrans (Sint-Pietersbandenkerk te Erondegem)
In Erondegem werd mijn aandacht getrokken door een grote zilveren monstrans. Op de voet ervan stonden twee wapenschilden. Wat hadden die te betekenen? Enig zoekwerk leerde me dat het de wapens zijn van de families De Wilde en Wer(re)broeck. Emmanuel-Willem De Wilde was heer van Erondegem en Ottergem rond 1700 en gehuwd met Maria Justina Werrebrouck. Zijn zoon Emmanuel Vincent volgde hem op. Dat ik in de kerkschatten, die vandaag in de kerk aanwezig zijn, een herinnering aan de oude heerlijkheid mocht ontdekken, deed mij veel genoegen.
– Lut Bavay
- Ter nagedachtenis van een pauselijke Zoeaaf (Sint-Martinuskerk te Gijzegem)
Een bijzonder collectiestuk voor mij is een gedachtenisprentje uit 1964 van Dhr. Fideel Meersman. Hij diende van 1866 tot 1868 als pauselijk Zoeaaf, en werd uit geloofsovertuiging voor de ingang van de kerk van Gijzegem begraven. Het collectiestuk staat symbool voor de tijdsperiode van het Ultramontanisme, waarbij het pauselijk gezag absoluut primeerde en ook het pauselijk grondgebied ‘manu militari’ moest verdedigd worden. Het is deze periode dat ook meerdere dogma’s werden afgekondigd zoals de pauselijke onfeilbaarheid, de onbevlekte ontvangenis van Maria,… Dit ter ondersteuning van de macht en gezag van de paus (en bij uitbreiding de katholieke leiders). Deze stellingnames zijn op theologisch gebied in feite dus vrij recent zijn en leiden nog steeds tot controverse. Ook nog in 1964 achtte men het nodig dit bijzonder in de verf te zetten. Frappant!
- Herman Barrez
- Lijst der katholieke dagbladen uit 1954 (Sint-Bavokerk te Mere)
In het portaal van de kerk in Mere hangt sinds 1954 een lijst van Katholieke Dagbladen van Belgi ë. Het is een reliek uit de tijd van het Rijke Roomse Leven, uit de tijd dat de Kerk zich verregaand bemoeide met het dagelijks leven van de gelovigen. Zelfs de meest volgzame gelovigen kunnen zich dat nu niet meer inbeelden! Dat een dergelijke lijst gedurende meer dan 60 jaar bleef hangen zonder dat iemand er aanstoot aan nam, is op zijn minst merkwaardig. Nu is het erfgoed geworden en moet hij blijven.
– Lut Bavay
- Ontdekking van recto-verso mirakelschilderij (Sint-Martinuskerk te Lede)
Tijdens restauratiewerken in de O.-L.-Vrouwbeuk van de St.-Martinuskerk te Lede, werden de schilderijen weggenomen. Groot was de verwondering te ontdekken dat op de rugzijde van het mirakelschilderij, ‘De overbrenging van het miraculeus beeld in 1414’ een ander tafereel is te zien! Het betreft ‘De opdracht van Jezus in de Tempel’, eveneens in medaillonvorm geschilderd. Waarschijnlijk is het één van de ‘7 Stati ën’ waar later op de rugzijde het mirakelschilderij werd op geschilderd. De geschiedenis van de markiezen vertelt ons dat markies Willem de Bette in 1642 ‘Vijff schilderijen … staende in de statien van den Ommegangwech in Lede’ bestelde. Werd voor dit mirakelschilderij één van de eerdere 7 stati ënschilderijen gerecupereerd?
– Hubert Topke
- Een geblakerd eikenhouten beeldje (Sint-Amanduskerk Denderleeuw)
In de Sint-Amanduskerk van Denderleeuw vind je een oud gepolychromeerd eikenhouten beeld van Sint-Anna-ten-Drie ën. Het beeld dateert van 1400 en stelt Anna, Maria en het Kind Jezus voor. Het beeld draagt nog sporen van de Franse omwenteling. Zwart geblakerd en met groene, rode en gele verfresten werd het als bij toeval teruggevonden. Maar dat is niet de enige rampspoed dat het eeuwenoude beeldje overleefde. Oorspronkelijk bevond het beeld zich in de kapel op Leeuwbrug. Daar ‘overleefde’ het in 1974 de aanrijding door een lijnbus waarin 15 kinderen licht en 3 volwassenen zwaar gewond raakten.
- Brigitte Van Rossen, Agnes Fransen, Magda Van Rossen, Herman Joris, Geert Vanden Broeck en Willy Callebaut.
- Een vergeten vaandel (OLV Hemelvaartkerk te Nieuwerkerken)
Bij het inventariseren stootten we onderaan in een kast, opgerold en bedekt met stof op een oud vaandel. In vorige inventarissen wordt er nergens naar dit vaandel verwezen, waardoor de herkomst van het object wat mysterieus is. Jammer genoeg is het collectiestuk in erbarmelijke staat. Nochtans is het vaandel zeer mooi: op het middenstuk zie je een geschilderde madonna met engeltjes. Doordat deze opgerold werd opgeborgen is de verf nu op ontelbare lijnen gebroken. Voorlopig hebben we het vaandel opgevouwen (zodat het geschilderde medaillon niet geplooid is) in een kast in de sacristie en wordt er bekeken waar en hoe het in de toekomst beter bewaard kan worden.
- Jos Depryck
- Verdwenen muurschilderingen op canvas (Sint-Amanduskerk te Denderleeuw)
Bovenop een paramentkast in de sacristie van de Sint-Amanduskerk vonden we muurschilderingen op canvas, met gipsresten. De ene stelt H. Johannes met een draak in de kelk voor, de andere is H. Simon de Zeloot met boek en zaag. Voor WOII zien we deze voorstellingen, samen met een hele reeks andere, op de muren van de hoofdbeuk. Maar in 1949 werd dit alles overschilderd naar een plan van Broeder Julien (St-Lucas Gent). Voorlopig zijn de schilderingen op de kast, samen met enkele foto’s uit het restauratiedossier, de enige tastbare overblijfsels van hoe de kerk er toen moet hebben uitgezien. Misschien wordt deze restauratie ooit nog uitgevoerd.
- Brigitte Van Rossen, Agnes Fransen, Magda Van Rossen, Herman Joris, Geert Vanden Broeck en Willy Callebaut.
- De stoforigami van de superplie (Sint-Jozefkerk te Terjoden-Erembodegem)
Ik ben al vaak onder de indruk, gecharmeerd en bewonderend geweest door de schoonheid van veel voorwerpen. Maar het collectiestuk dat ik koos is het niet zozeer de bewondering voor de maker, maar de bewondering voor de plooier die de doorslag gaf. Ik ben ontzettend gecharmeerd door de superplie (of koorhemd) en dan bijzonder de kunstigheid en vaardigheid van het opbergen: een stuk stof dat zodanig opgevouwen wordt dat het eruit ziet als een achteloos opgeborgen bundel maar dat feitelijk garant staat voor een feilloos plooien effect. Ik weet niet of iemand die vaardigheid nog in de vingers heeft, maar ik ben absoluut vragende partij voor een workshop over deze stoforigami. Zou dit bij een seminaristenopleiding behoren?
- Henk De Meester
- Merkwaardige glasramen (Sint-Amanduskerk te Denderleeuw)
De meesten onder ons kennen de prachtig gekleurde glasramen die het hoogkoor en de noordelijke wand van de dwarsbeuk versieren. Zij stellen respectievelijk Het Laatste Avondmaal voor en O.-L.-Vrouw als beschermster van de parochies van Denderleeuw tijdens W.O.II. Deze kunstwerken dateren van het jaar 1949 en zijn van de hand van meester Olivier Ganton uit Gent. Tot voor de inventarisatie was echter niet geweten dat de overige glasramen, die allen enkel grijsbruin gekleurd zijn, hier en daar ruitjes bevatten die pareltjes van miniatuurglasraampjes weerspiegelen. Deze kunststukjes zijn enkel zichtbaar vanop de juiste plaats en afstand.
- Agnes Fransen, Brigitte Van Rossen, Magda Van Rossen, Herman Joris, Geert Vanden Broeck en Willy Callebaut.
Het werk van de vrijwilligers leidt uiteindelijk tot een actuele inventaris, die wordt ingevoerd op de Erfgoedinzicht-databank (www.erfgoedinzicht.be). Door een volledige en correcte lijst met beschrijvingen weten de beheerders van dit erfgoed, de kerkfabrieken, wat er zich precies in hun collectie bevindt en kunnen zij hiervoor de nodige erfgoedzorg toepassen. Voor meer informatie over het project: www.erfgoedceldenderland.be.